ราชา ปฏิพุชฺฌิ, กณฺหสปฺโป นิวตฺโตฯ โส ตํ ทิสฺวา, ‘‘อิมาย มม ชีวิตํ ทินฺน’’นฺติ กาฬกานํ ตตฺถ นิวาปํ ปฏฺฐเปสิ, อภยโฆสนญฺจ โฆสาเปสิฯ ตสฺมา ตํ ตโต ปภุติ กลนฺทกนิวาปนฺติ สงฺขฺยํ คตํฯ กลนฺทกาติ กาฬกานํ นามํฯ

ชาติภูมิกาติ ชาติภูมิวาสิโนฯ ตตฺถ ชาติภูมีติ ชาตฏฺฐานํฯ ตํ โข ปเนตํ เนว โกสลมหาราชาทีนํ น จงฺกีพฺราหมณาทีนํ น สกฺกสุยามสนฺตุสิตาทีนํ น อสีติมหาสาวกาทีนํ น อญฺเญสํ สตฺตานํ ชาตฏฺฐานํ ‘‘ชาติภูมี’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส ปน ชาตทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกทฺธชมาลาวิปฺปกิณฺณกุสุมวาสจุณฺณคนฺธสุคนฺธา สพฺพปาลิผุลฺลมิว นนฺทนวนํ วิโรจมานา ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถ, ชจฺจนฺธาทีนญฺจ รูปทสฺสนาทีนิ อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ปวตฺติํสุ, ตสฺส สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺส ชาตฏฺฐานสากิยชนปโท กปิลวตฺถาหาโร, สา ‘‘ชาติภูมี’’ติ วุจฺจติฯ

ธมฺมครุภาววณฺณนา

วสฺสํวุฏฺฐาติ เตมาสํ วสฺสํวุฏฺฐา ปวาริตปวารณา หุตฺวาฯ ภควา เอตทโวจาติ ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนีย’’นฺติอาทีหิ วจเนหิ อาคนฺตุกปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอตํ, ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนมโวจฯ เต กิร ภิกฺขุ, – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิตฺถ อปฺปกิลมเถน อทฺธานํ อาคตา, น จ ปิณฺฑเกน กิลมิตฺถ, กุโต จ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาคจฺฉถา’’ติ ปฏิสนฺถารวเสน ปุจฺฉิตา – ‘‘ภควา สากิยชนปเท กปิลวตฺถาหารโต ชาติภูมิโต อาคจฺฉามา’’ติ อาหํสุฯ อถ ภควา เนว สุทฺโธทนมหาราชสฺส, น สกฺโกทนสฺส, น สุกฺโกทนสฺส, น โธโตทนสฺส, น อมิโตทนสฺส, น อมิตฺตาย เทวิยา, น มหาปชาปติยา, น สกลสฺส สากิยมณฺฑลสฺส อาโรคฺยํ ปุจฺฉิฯ อถ โข อตฺตนา จ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ปรญฺจ ตตฺถ สมาทเปตารํ ปฏิปตฺติสมฺปนฺนํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉนฺโต อิทํ – ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

กสฺมา ปน ภควา สุทฺโธทนาทีนํ อาโรคฺยํ อปุจฺฉิตฺวา เอวรูปํ ภิกฺขุเมว ปุจฺฉติ? ปิยตายฯ พุทฺธานญฺหิ ปฏิปนฺนกา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย จ ปิยา โหนฺติ มนาปาฯ กิํ การณา? ธมฺมครุตายฯ ธมฺมครุโน หิ ตถาคตา, โส จ เนสํ ธมฺมครุภาโว, ‘‘ทุกฺขํ โข อคารโว วิหรติ, อปฺปติสฺโส’’ติ (อ. นิ. 4.21) อิมินา อชปาลนิคฺโรธมูเล อุปฺปนฺนชฺฌาสเยน เวทิตพฺโพฯ ธมฺมครุตาเยว หิ ภควา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อภินิกฺขมนทิวเส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต ติคาวุตํ มคฺคํ อคมาสิฯ อติเรกติโยชนสตํ มคฺคํ คนฺตฺวา คงฺคาตีเร ธมฺมํ เทเสตฺวา มหากปฺปินํ สปริสํ อรหตฺเต ปติฏฺฐเปสิฯ เอกสฺมิํ ปจฺฉาภตฺเต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ มคฺคํ คนฺตฺวา กุมฺภการสฺส นิเวสเน ติยามรตฺติํ ธมฺมกถํ กตฺวา ปุกฺกุสาติกุลปุตฺตํ อนาคามิผเล ปติฏฺฐเปสิฯ วีสโยชนสตํ คนฺตฺวา วนวาสิสามเณรสฺส อนุคฺคหํ อกาสิฯ สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ขทิรวนิยตฺเถรสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ปาจีนวํสทาเย นิสินฺโน มหาปุริสวิตกฺกํ วิตกฺเกตีติ ญตฺวา ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา เถรสฺส ปุรโต โอรุยฺห สาธุการมทาสิฯ โกฏิกณฺณโสณตฺเถรสฺส เอกคนฺธกุฏิยํ เสนาสนํ ปญฺญปาเปตฺวา ปจฺจูสกาเล ธมฺมเทสนํ อชฺเฌสิตฺวา สรภญฺญปริโยสาเน สาธุการมทาสิฯ ติคาวุตํ มคฺคํ คนฺตฺวา ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ วสนฏฺฐาเน โคสิงฺคสาลวเน สามคฺคิรสานิสํสํ กเถสิฯ กสฺสโปปิ ภควา – ‘‘อนาคามิผเล ปติฏฺฐิโต อริยสาวโก อย’’นฺติ วิสฺสาสํ อุปฺปาเทตฺวา ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา สหตฺถา อามิสํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิฯ

อมฺหากํเยว ภควา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย เชตวนโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ นิกฺขมิฯ โกสลมหาราชอนาถปิณฺฑิกาทโย นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิํสุฯ อนาถปิณฺฑิโก ฆรํ อาคนฺตฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต นิสีทิฯ อถ นํ ปุณฺณา นาม ทาสี โทมนสฺสปฺปตฺโตสิ สามีติ อาหฯ ‘‘อาม เช, สตฺถารํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิํ, อถ เม อิมํ เตมาสํ ธมฺมํ วา โสตุํ, ยถาธิปฺปายํ วา ทานํ ทาตุํ น ลภิสฺสามี’’ติ จินฺตา อุปฺปนฺนาติฯ อหมฺปิ สามิ สตฺถารํ นิวตฺเตสฺสามีติฯ สเจ นิวตฺเตตุํ สกฺโกสิ, ภุชิสฺสาเยว ตฺวนฺติฯ สา คนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘นิวตฺตถ ภควา’’ติ อาหฯ ปุณฺเณ ตฺวํ ปรปฏิพทฺธชีวิกา กิํ เม กริสฺสสีติฯ

ภควา มยฺหํ เทยฺยธมฺโม นตฺถีติ ตุมฺเหปิ ชานาถ, ตุมฺหากํ นิวตฺตนปจฺจยา ปนาหํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐหิสฺสามีติฯ ภควา สาธุ สาธุ ปุณฺเณติ สาธุการํ กตฺวา นิวตฺเตตฺวา เชตวนเมว ปวิฏฺโฐฯ อยํ กถา ปากฏา อโหสิฯ เสฏฺฐิ สุตฺวา ปุณฺณาย กิร ภควา นิวตฺติโตติ ตํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ธีตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิ, ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิฯ อถสฺสา สตฺถา อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ญตฺวา อิมํ โอภาสคาถํ วิสฺสชฺเชสิ –

‘‘ปุณฺเณ ปูเรสิ สทฺธมฺมํ, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;

ปริปุณฺณาย ปญฺญาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสี’’ติฯ (เถรีคา. 3);

คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา อภิญฺญาตา สาวิกา อโหสีติฯ เอวํ ธมฺมครุโน ตถาคตาฯ

นนฺทกตฺเถเร อุปฏฺฐานสาลายํ ธมฺมํ เทเสนฺเตปิ ภควา อนหาโตว คนฺตฺวา ติยามรตฺติํ ฐิตโกว ธมฺมกถํ สุตฺวา เทสนาปริโยสาเน สาธุการมทาสิฯ เถโร อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘กาย เวลาย, ภนฺเต, อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตยา สุตฺตนฺเต อารทฺธมตฺเตติฯ ทุกฺกรํ กริตฺถ, ภนฺเต, พุทฺธสุขุมาลา ตุมฺเหติฯ สเจ ตฺวํ, นนฺท, กปฺปํ เทเสตุํ สกฺกุเณยฺยาสิ, กปฺปมตฺตมฺปาหํ ฐิตโกว สุเณยฺยนฺติ ภควา อโวจฯ เอวํ ธมฺมครุโน ตถาคตาฯ เตสํ ธมฺมครุตาย ปฏิปนฺนกา ปิยา โหนฺติ, ตสฺมา ปฏิปนฺนเก ปุจฺฉิฯ ปฏิปนฺนโก จ นาม อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โน อตฺตหิตาย, โน อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย จ, อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน ปรหิตาย จาติ จตุพฺพิโธ โหติฯ

ตตฺถ โย สยํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ ลาภี โหติ, ปรํ ตตฺถ น โอวทติ น อนุสาสติ อายสฺมา พากุโล วิยฯ อยํ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน นาม โน ปรหิตาย ปฏิปนฺโน, เอวรูปํ ภิกฺขุํ ภควา น ปุจฺฉติฯ กสฺมา? น มยฺหํ สาสนสฺส วฑฺฒิปกฺเข ฐิโตติฯ

โย ปน ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อลาภี, ปรํ เตหิ โอวทติ เตน กตวตฺตสาทิยนตฺถํ อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต วิย, อยํ ปรหิตาย ปฏิปนฺโน นาม โน อตฺตหิตาย, เอวรูปมฺปิ น ปุจฺฉติฯ กสฺมา? อสฺส ตณฺหา มหาปจฺฉิ วิย อปฺปหีนาติฯ

โย อตฺตนาปิ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อลาภี, ปรมฺปิ เตหิ น โอวทติ, ลาฬุทายี วิย, อยํ เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน น ปรหิตาย, เอวรูปมฺปิ น ปุจฺฉติฯ กสฺมา? อสฺส อนฺโต กิเลสา ผรสุเฉชฺชา วิย มหนฺตาติฯ

โย ปน สยํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ ลาภี, ปรมฺปิ เตหิ โอวทติ, อยํ อตฺตหิตาย เจว ปรหิตาย จ ปฏิปนฺโน นาม สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปาทโย อสีติมหาเถรา วิย, เอวรูปํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉติฯ กสฺมา? มยฺหํ สาสนสฺส วุฑฺฒิปกฺเข ฐิโตติฯ อิธาปิ เอวรูปเมว ปุจฺฉนฺโต – ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ

เอวํ ภควตา ปุฏฺฐานํ ปน เตสํ ภิกฺขูนํ ภควา อตฺตโน ชาติภูมิยํ อุภยหิตาย ปฏิปนฺนํ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉติ, โก นุ โข ตตฺถ เอวรูโปติ น อญฺญมญฺญํ จินฺตนา วา สมนฺตนา วา อโหสิฯ กสฺมา? อายสฺมา หิ มนฺตาณิปุตฺโต ตสฺมิํ ชนปเท อากาสมชฺเฌ ฐิโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากโฏ ปญฺญาโตฯ ตสฺมา เต ภิกฺขู เมฆสทฺทํ สุตฺวา เอกชฺฌํ สนฺนิปติตโมรฆฏา วิย ฆนสชฺฌายํ กาตุํ, อารทฺธภิกฺขู วิย จ อตฺตโน อาจริยํ ปุณฺณตฺเถรํ ภควโต อาโรเจนฺตา เถรสฺส จ คุณํ ภาสิตุํ อปฺปโหนฺเตหิ มุเขหิ เอกปฺปหาเรเนว ปุณฺโณ นาม, ภนฺเต, อายสฺมาติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ ปุณฺโณติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ มนฺตาณิยา ปน โส ปุตฺโต, ตสฺมา มนฺตาณิปุตฺโตติ วุจฺจติฯ สมฺภาวิโตติ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาวิโตฯ

อปฺปิจฺฉตาทิวณฺณนา

อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวิรหิโต นิอิจฺโฉ นิตฺตณฺโหฯ เอตฺถ หิ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ น หิ ตสฺส อนฺโต อณุมตฺตาปิ ปาปิกา อิจฺฉา นาม อตฺถิฯ ขีณาสโว เหส สพฺพโส ปหีนตณฺโหฯ อปิเจตฺถ อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา อปฺปิจฺฉตาติ อยํ เภโท เวทิตพฺโพฯ